Uitgangsvraag
Wat is het effect van alcohol bij het risico op en de behandeling van diabetes?
Aanbevelingen
- Adviseer mensen met diabetes vanaf 18 jaar geen gebruik te maken van alcoholische dranken, of in ieder geval niet meer dan 1 glas per dag (R).
- Voor mensen onder de 18 jaar is het advies helemaal geen alcohol te drinken (R).
- Voorlichting en bewustwording over vertraagde hypoglykemie bij alcoholconsumptie is noodzakelijk indien bloedglucose verlagende medicatie wordt gebruikt (B).
- Adviseer extra koolhydraten op het moment dat het bloedglucoseverlagende effect van alcohol optreedt. Dat moment en de benodigde hoeveelheid koolhydraten is te bepalen door middel van zelfcontrole (B).
- Adviseer bij alcoholgebruik in de avond voor het slapengaan de bloedglucose te controleren en zo nodig koolhydraat bevattende producten te eten ter voorkoming van nachtelijke hypoglykemie. Als iemand insuline gebruikt en zelf de dosering kan aanpassen op basis van de bloedglucosespiegel, is dit ook een optie. Het kan helpen om de wekker te zetten en ook ’s nachts de bloedglucosespiegel te controleren (R).
- In het geval van door alcohol geïnduceerde hypoglykemie is toediening van glucagon niet effectief. Alleen glucose via intraveneuze toediening of per sonde is dan mogelijk (R).
Aanvullende vragen – update 2023
Moet alcoholgebruik niet volledig worden ontraden?
Het advies uit de huidige NDF- voedingsrichtlijn luidt om geen alcohol te drinken, of in ieder geval niet meer dan 1 glas per dag. Ook in veel andere richtlijnen wordt afgeraden om alcohol te drinken, of in ieder geval niet meer dan 1 glas per dag. De aanbeveling uit de NDF-voedingsrichtlijn is daarmee in lijn met andere richtlijnen.
In sommige onderzoeken lijkt 1 glas alcoholische drank per dag de kans op bepaalde chronische ziekten te verkleinen, maar tegelijkertijd verhoogt het de bloeddruk [71, 72], de kans op boezemfibrilleren [73] en de kans op verschillende vormen van kanker [74]. Meer dan 1 glas alcohol per dag geeft alleen maar negatieve gezondheidseffecten. Daarnaast verhoogt het drinken van alcohol het risico op ongelukken [75]. Daarom, zelfs als alcoholgebruik voor bepaalde positieve gezondheidseffecten zou zorgen, wordt nog steeds aanbevolen om de inname van alcohol tot een minimum te beperken.
De nieuwe voedingsrichtlijnen van Canada die daar voor de algemene bevolking gelden, geven aan dat niet drinken gezondheidsvoordeel heeft [76]. De recente richtlijnen van de EASD raden af om alcohol te gebruiken voor mensen met diabetes[66]. De gezondheidsraad heeft verschillende nationale en internationale voedingsrichtlijnen voor mensen met diabetes geëvalueerd, en concludeerde op basis daarvan dat de adviezen die gelden voor de algemene bevolking, ook gelden voor mensen met diabetes [65].
De aanbeveling om geen alcohol te drinken, of in ieder geval niet meer dan 1 glas per dag, is nog steeds in lijn met nationale en internationale richtlijnen. Om mensen te helpen kan het helpen om de korte- en lange termijn effecten van alcohol op de glucoseregulatie en algemene gezondheid te bespreken.
Bewijs - risico op en behandeling van diabetes
Alcohol en het risico op diabetes type 2
Verschillende meta-analyses van observationele studies vinden een verband tussen alcoholgebruik en diabetes type 2. Zo blijkt uit een dosis-respons meta-analyse dat mensen die meer dan 63 gram alcohol per dag gebruiken, een verhoogd risico hebben op het ontwikkelen van diabetes type 2 [160]. Het laagste risico werd gevonden bij vrouwen die 10 tot 14 gram alcohol per dag gebruikten [160]. Andere meta-analyses laten ook zien dat alcoholgebruik tot 24 gram per dag geassocieerd is met verlaging van het risico op diabetes type 2 in vergelijking met een referentiegroep die geen alcohol gebruikt [24, 161]. Dit J-vormige verband tussen alcoholgebruik en diabetes type 2 komt sterker naar voren bij studies die focussen op het gebruik van wijn [162, 163]. In studies waarin de referentiegroep werd gedefinieerd als mensen die nooit alcohol hebben gedronken, werd geen risicoverlaging gevonden voor het gebruik van alcohol [160].
Het is onduidelijk wat de reden is dat mensen die geen alcohol consumeren een hoger risico op diabetes type 2 zouden hebben dan mensen die 1-2 consumpties per dag gebruiken. Een recent mendeliaans randomisatieonderzoek waarin 56 epidemiologische onderzoeken werden geanalyseerd heeft vraagtekens gezet bij een eventueel gunstig effect van gematigde alcoholconsumptie op diabetesrisico [164]. De auteurs van dit onderzoek geven aan dat elke hoeveelheid alcohol geassocieerd wordt met een hoger lichaamsgewicht en hogere bloeddruk, wat juist geassocieerd wordt met diabetes type 2. De meta-analyse laat daarnaast zien dat het grootste gezondheidsvoordeel zou worden bereikt bij mensen die nooit alcohol hebben gebruikt [164].
Alcohol en de behandeling van diabetes
Alcohol zorgt niet voor een acute stijging van de bloedglucosespiegel [29, 165], maar alcoholische dranken kunnen wel voor een stijging in bloedglucosewaarden zorgen wanneer de dranken koolhydraten bevatten. Bij mensen die diabetes type 1 of 2 hebben, laten interventiestudies tot twee jaar geen relatie met HbA1c of glucosewaarden zien bij één glas alcohol per dag voor langere tijd [165].
Uit verschillende onderzoeken blijkt dat alcohol het risico op hypoglykemie verhoogt. Studies geven aan dat het gebruik van alcohol voor een verstoring in gluconeogenese zorgt, met te weinig glucose in het bloed als gevolg [166]. Vooral in combinatie met insulinegebruik bij mensen met diabetes type 1 kan dit voor hypoglykemie zorgen [166]. Het bloedglucoseverlagende effect van alcohol kan enkele uren aanhouden en is groter als de alcohol op een lege maag wordt genuttigd of zonder een maaltijd [166]. Ook voor mensen met diabetes type 2 die insuline of sulfonylureumderivaten gebruiken kan alcoholconsumptie tot hypoglykemie leiden [167].
Net zoals het verband tussen alcohol en diabetes bestaat er voor het risico op hart- en vaatziekten een J-vormig verband met alcoholgebruik [164]. Zo geven verschillende observationele studies een associatie aan tussen matig alcoholgebruik (1-2 glazen per dag) en een lager risico op hart- en vaatziekten [168] en totale sterfte [169]. Studies die focussen op mensen met diabetes, laten zien dat deze verbanden niet afwijken van de algemene bevolking [169]. Uit andere onderzoeken komt naar voren dat alcoholconsumptie is geassocieerd met een hoger risico op beroertes en verschillende vormen van kanker [170].
Meta-analyses en systematische reviews die het effect van alcohol op diabetische complicaties onderzoeken, geven wisselende resultaten. Zo concludeert een meta-analyse uit 2017 dat alcoholconsumptie geen associatie vertoont met retinopathie [171], maar laat een systematische review wel een hoger risico op retinopathie zien bij meer dan 10 alcoholische consumpties per week [172]. Veelvuldig alcoholgebruik leidt daarnaast tot een hoger gehalte aan triglyceriden en LDL-cholesterol in het bloed [169]. Dit kan het risico op hart- en vaatziekten voor mensen met diabetes vergroten [169].
Een andere systematische review waarschuwt voor de effecten van alcohol bij jongeren met diabetes type 1 [173]. In verschillende studies werd een hogere kans op sterfte en morbiditeit gevonden bij jongeren met diabetes type 1 die alcohol gebruikten [173].
Van bewijs naar aanbeveling
Alcohol verlaagt de bloedglucosespiegel en vermindert de alertheid, waardoor vroege aanwijzingen van hypoglykemie over het hoofd kunnen worden gezien. Er zijn verschillende methoden beschreven om hypoglykemie bij alcoholconsumptie te voorkomen, zoals zorgen dat de bloedglucosespiegel boven de 6,0 millimol/l blijft voor het slapen gaan, altijd wat eten bij het drinken van alcohol of het aanpassen van de insulinehoeveelheid [166]. Ook het checken van de bloedglucosespiegel in de nacht of het gebruik van een glucosesensor met alarmfunctie behoren tot de mogelijkheden. Er is onvoldoende bewijs om een bepaalde methoden als beste aan te wijzen.
Het toedienen van glucagon om de bloedglucosespiegel te stabiliseren is bij door alcohol geïnduceerde hypoglykemie niet effectief. De lever blokkeert bij alcoholgebruik het vrijkomen van glucose uit de glycogeenvoorraad [174].
Alcoholonthouding wordt geadviseerd aan iedereen die alcoholconsumptie niet kan beperken tot matige niveaus, iedereen jonger dan de wettelijke drinkleeftijd, vrouwen die (mogelijk) zwanger zijn, iedereen die voorgeschreven of vrij verkrijgbare medicijnen gebruikt die een wisselwerking kunnen hebben met alcohol, iedereen met specifieke medische aandoeningen zoals leverziekten, hoog cardiovasculair risico, neuropathie of pancreatitis, iedereen die van plan is te rijden, machines te bedienen, deel te nemen aan andere activiteiten die aandacht, vaardigheid of coördinatie vereisen of in situaties waarin een slecht beoordelingsvermogen letsel of de dood kan veroorzaken [175].
Er komen steeds meer alcoholvrije alternatieven voor bier en wijn op de markt. Deze varianten bevatten minder calorieën dan de alcoholische versies, maar soms wel meer koolhydraten dan de reguliere variant.
Mensen met diabetes die sulfonylureumderivaten gebruiken, kunnen bij gebruik van alcoholische drank flushes krijgen (warm, tintelend of brandend gevoel in onder meer het gezicht). Deze zijn niet gevaarlijk, wel vervelend. Daarnaast kan hoofdpijn, duizeligheid, tachycardie, benauwdheid en misselijkheid ontstaan.
Achtergrondinformatie
Adviezen uit andere richtlijnen
| Nederland Gezondheidsraad 2015 | Drink geen alcohol, of maximaal 1 glas per dag |
| Nederlandse Diabetes Federatie 2015 |
Adviseer volwassenen vanaf 18 jaar met diabetes geen of matig gebruik te maken van alcoholische dranken. Voorlichting en bewustwording over vertraagde hypoglykemie bij alcoholconsumptie is noodzakelijk indien bloedglucoseverlagende medicatie wordt gebruikt. |
| Verenigde Staten American Diabetes Association 2017 |
Volwassenen met diabetes of prediabetes die alcohol drinken moeten dit doen met mate (één glas of minder per dag voor volwassen vrouwen en twee glazen of minder per dag voor volwassen mannen) |
| Canada Diabetes Canada 2018 |
Alcoholgebruik moet worden beperkt tot ≤2 standaard drankjes per dag en <10 drankjes per week voor vrouwen en ≤3 standaard drankjes per dag of <15 drankjes per week voor mannen |
| Verenigd Koninkrijk Diabetes UK 2018 |
Niet meer dan 14 eenheden per week, gelijkmatig verdeeld over drie dagen of meer met meerdere dagen per week zonder alcohol |
| Australië Diabetes Association of Australia 2018 |
- |
Resultaten literatuur
Alcohol en het risico op diabetes type 2
- De umbrella-review van Neuenschwander (2019) rapporteert de resultaten van de meta-analyses van Huang (2017) en Li (2016). Rapporteert een relatief risico van 0,75 (95%CI: 0,67 tot 0,83; hoge kwaliteit) bij een gemiddelde alcoholconsumptie van 12-24g/dag in een niet-lineaire dosis-respons vergelijking. Voor 0-12 g/dag wordt ook een lager risico gevonden (SHR: 0,82; 95%CI: 0,71 tot 0,94; redelijke kwaliteit), maar voor meer dan 24 gram was het verband niet significant[24].
- Uit de meta-analyse van Huang (2017) blijkt consumptie van wijn een significante RR geeft van 0,85 (95%CI: 0,80, 0,89), terwijl die voor bier (0,96 (95%CI: 0,92-1.00)) en sterke drank (0,95 (95%CI: 0,89-1.03)) niet significant was[162].
- De meta-analyse van Sluik (2017) vond een HR per 6gram/dag van 0,96 (95%CI: 0,93, 0,99) voor wijnconsumptie[163].
- De meta-analyse van Li (2016) komt uit op een RR van 0,83 (95%CI: 0,73 tot 0,95) bij 0-12 gram alcohol per dag in vergelijking met minimale consumptie. Voor 12-24 gram per dag was de RR: 0,74 (95%CI: 0,67 tot 0,82) ten opzichte van minimale consumptie[161].
- De meta-analyse van Knott (2015) van 38 observationele studies laat een verhoogd risico op diabetes type 2 zien bij dagelijkse consumptie van meer dan 63 gram alcohol (RR: >1,00). Het laagste risico (RR: 0,72) werd gevonden bij 10-14 g alcohol per dag. Subgroep-analyse naar geslacht wees uit dat het beschermende effect enkel bij vrouwen naar voren komt en niet bij mannen. Wanneer alleen naar studies werd gekeken waarin de referentiegroep bestond uit mensen die nooit alcohol hadden gedronken, verdwenen alle associaties [160].
Alcohol en de behandeling van diabetes
- De meta-analyse van Hirst (2018) laat zien dat lichte alcoholconsumptie (mediaan 13 g/dag, 1,5 eenheden/dag) voor langere tijd (6 maanden tot 2 jaar) geen verandering in glucosewaarden of HbA1c geeft bij mensen met diabetes type 2. Ook werd er geen verschil gevonden tussen mensen met diabetes (type 1 en 2) die 16-80g alcohol (mediaan 20g/2.5 eenheden) en mensen die geen alcohol dronken wat betreft de bloedglucoseconcentratie 0,5, 2, 4 en 24 uur na consumptie[165].
- De systematische review van Tetzschner (2018) geeft aan dat ethanol het risico op hypoglykemie verhoogt. De lage bloedglucosewaarden werden 2 tot 8 uur na consumptie gemeten[166].
- De review van Tourkmani (2018) geeft aan dat alcoholgebruik ook voor mensen met diabetes type 2 een risicofactor voor hypoglykemie is[167].
- De review van O’Keefe (2018) verwijst naar een meta-analyse uit 2006 waarin licht of matig alcoholgebruik geassocieerd was met een significante daling in sterfte. Een maximaal potentieel voordeel werd gevonden bij 0,5 tot 1 alcoholische consumptie per dag voor vrouwen (18% daling van totale sterfte; 99% BI, 13% –22%) en bij 1 tot 2 drankjes per dag voor mannen (daling van totale sterfte van 17% (95%CI, 15% –19%))[168].
- De systematische review van Polsky (2017) geeft aan dat een lage inname van alcohol bij diabetes geassocieerd is met een lager risico op hart- en vaatziekten. Mensen met diabetes die veel alcohol drinken (3-4 standaardglazen per dag) hebben vaker een hoog gehalte van triglyceride en HDL-cholesterol, terwijl het LDL-cholesterol juist lager is[169].
- De meta-analyse van Zhu (2017) toont aan dat er geen significant effect is van alcoholconsumptie op retinopathie(RR: 0,91 (95%CI: 0,79- 1.06))[171].
- De systematische review van Dow (2017) geeft aan dat er geen associatie tussen gemiddelde alcoholinname en retinopathie is, maar dat hoge alcoholconsumptie (>10 glazen/week) wel een risicofactor is voor retinopathie[172].
- De systematische review van Pastor (2017) presenteert een verhoogde mortaliteit en morbiditeit voor jongeren met diabetes type 1die alcohol gebruiken[173].
