Uitgangsvraag
Wat is de rol van intermitterend vasten bij de behandeling van overgewicht bij mensen met diabetes?
Aanbevelingen
- Bij mensen met diabetes type 2 en overgewicht of obesitas die intermitterend willen vasten wordt medische begeleiding aanbevolen. Een belangrijk aandachtspunt hierbij is het aanpassen van de diabetesmedicatie ter voorkoming van hypoglykemie (R).
- Vanwege het risico op hypoglykemie wordt intermitterend vasten niet aanbevolen voor mensen met diabetes 2 die SU-derivaten, insuline en/of SLGT-2 remmers gebruiken. Op individueel niveau kan intermitterend vasten worden overwogen, wanneer een bevoegd zorgverlener de medicatie kan aanpassen (R).
- Zorg voor volwaardigheid van de voeding op dagen dat iemand meer eet (R).
- Voor mensen met diabetes type 1 lijkt intermitterend vasten ongeschikt vanwege het risico op ketoacidose en hypoglykemie. Adviseer op maat en overleg over de beste strategie (R).
Toelichting
Intermitterend vasten is de laatste tijd populair als methode om gewicht te verliezen. Een belangrijk kenmerk van intermitterend vasten is het eten van maaltijden gedurende een bepaald tijdvenster, en het vasten erna. In de vastenperiode wordt niet of weinig gegeten en geen energiehoudende dranken gedronken. In tabel 7 worden verschillende vormen van intermitterend vasten uitgelegd.
Tabel 7 Verschillende vormen van intermitterend vasten en bijbehorende kenmerken
| Type intermitterend vasten | Kenmerken |
| Alternate day fasting | 1 dag geen restricties, 1 dag algeheel vasten |
| Modified alternate day fasting | 1 dag geen restricties, 1 dag zeer laagcalorisch |
| 2:5 | Vasten op 2 dagen in de week, en 5 dagen geen restricties |
| 1:6 | Vasten op 1 dag in de week, en 6 dagen geen restricties |
| Time-restricted feeding | Iedere dag vasten voor 12-20 uur als een verlengde van nachtelijk vasten, waarbij het ontbijt of het diner wordt overgeslagen. De vastenperiode wordt afgewisseld met een periode om te eten van tussen de 4 en 12 uur. |
Bewijs - risico op en behandeling van diabetes
Intermitterend vasten en de behandeling van diabetes
Er is niet veel onderzoek gedaan naar intermitterend vasten bij mensen met diabetes type 2. De drie interventies die zijn gedaan, verschillen in uitvoering en includeerden weinig deelnemers [529-531]. Zo varieert de duur van de interventie van 3 maanden tot een jaar en de hoeveelheid kilocalorieën die men op een vastendag mocht eten van 400 tot 600. In sommige studies werd een 2:5 schema aangehouden, in andere studies 1:6. In één onderzoek kregen deelnemers op de dag dat ze niet vastten ook een energierestrictie en aten zij 1500-1800kcal/dag. Het dieet waarmee het intermitterend vasten wordt vergeleken verschilt per onderzoek, maar is bij alle studies energiebeperkt. De hoeveelheid kilocalorieën varieert hierbij tussen de 1200 en 1800 per dag.
Gewichtsverlies
Het gewichtsverlies dat wordt behaald gedurende een interventie met intermitterend vasten varieert van 6,2 tot 9,6kg [529-531]. Dit is ongeveer gelijk aan het gewichtsverlies dat wordt behaald met de diëten met continue energiebeperking. Een jaar na afloop van de interventie is het gewicht nog steeds lager dan vóór het dieet werd gestart, maar wederom niet verschillend van de controlegroep [532]. Het gewichtsverlies gaat gepaard met een kleine verbetering in HbA1c waarvan het onduidelijk is wat de klinische relevantie is. In sommige studies wordt een daling van meer dan 6 mmol/mol gemeten [529, 531], maar in andere studies blijft de gemiddelde daling hieronder [530]. In het onderzoek waarbij mensen een jaar na de interventie weer werden opgevolgd, is het HbA1c weer gestegen, net als bij de controlegroep [532].
Lipidenwaarden
Niet alle studies hebben lipidenparameters meegenomen als uitkomstmaat, waardoor er weinig bewijs is voor een effect van intermitterend vasten op cholesterol en triglyceriden.
Bloedglucosewaarden
Naast de studies waarbij een 2:5 of 1:6 schema werd onderzocht, is er een beperkt aantal studies waarbij time-restricted feeding werd onderzocht. Bij deze manier van vasten speelt het tijdstip waarop mensen eten een grote rol. Er is echter nog niet veel onderzoek gedaan naar time-restricted feeding bij mensen met diabetes. Studies geven wel aan dat het tijdstip van de dag invloed heeft op de glucoserespons na een maaltijd [495]. Studies waarin mensen met diabetes type 2 het ontbijt overslaan, laten een stijging in HbA1c en hogere bloedglucosewaarden zien [533]. Studies waarin men juist een energierijk ontbijt nam en een energiebeperkt diner, daalde de bloedglucosespiegel [534, 535]. In een studie waarin mensen met diabetes type 2 alleen een ontbijt en lunch nuttigden, waren de glucosewaarden gunstiger dan wanneer mensen zes maaltijden verspreid over de dag namen [506].
Van bewijs naar aanbeveling
In de weinige onderzoeken die er zijn, worden geen klinisch significante nadelen gevonden voor een dieet met intermitterend vasten. In bovengenoemde studies werd het medicatiegebruik nauwlettend gevolgd en zo nodig aangepast. In het algemeen geldt dat er bij het gebruik van insuline een risico bestaat op het krijgen van hypoglykemie wanneer de medicatie niet goed is afgestemd op de eetmomenten [536]. Dit geldt ook voor een voedingspatroon waarbij intermitterend wordt gevast [536].
Voedingstekorten
Daarnaast kunnen er tekorten aan voedingsstoffen ontstaan wanneer de voedingsinname onvoldoende is tijdens de periodes dat er wel wordt gegeten. Vooral een te lage eiwitinname komt voor, maar er kunnen ook tekorten aan vitamines en mineralen ontstaan [536]. Het is daarom belangrijk om te zorgen dat de voeding op de dagen dat men wel eet, voldoende voedingsstoffen bevat. Als er ook niet wordt gedronken tijdens de vastenperiode, bestaat er een risico op uitdroging [536].
Gewichtsverlies
Er lijkt geen verband te zijn tussen de lengte van de interventie en het behaalde gewichtsverlies. Het is daardoor onduidelijk hoe lang iemand met diabetes type 2 en overgewicht intermitterend zou moeten vasten om een klinische relevante hoeveelheid gewicht te verliezen. Daarnaast is het niet duidelijk welke manier van intermitterend vasten wel of niet geschikt zijn voor mensen met diabetes type 2. Uit recent onderzoek blijkt dat het tijdstip waarop mensen eten een grote rol speelt, hoewel het nog onduidelijk is in welke mate dit invloed heeft op de bloedglucoseregulering en het gewicht. De gepubliceerde onderzoeken geven aan dat het overslaan van het ontbijt voor mensen met diabetes type 2 voor een verslechtering van het HbA1c en nuchtere glucosewaarden kan zorgen, terwijl het overslaan van het diner dat niet doet. De veiligheid in relatie tot verschillende soorten medicatie is vooralsnog onduidelijk.
Naar het effect of de veiligheid van intermitterend vasten bij diabetes type 1 is nog nauwelijks onderzoek gedaan. Vasten kan tot hypoglykemie leiden wanneer de insulinedosering hier niet goed op is afgestemd.
Achtergrondinformatie
Adviezen uit andere richtlijnen
| Verenigde Staten American Diabetes Association 2017 |
Intermitterend vasten kan zorgen voor gewichtsverlies, maar er is geen bewijs dat dit ook leidt tot verbeteringen in HbA1c. De veiligheid van intermitterend vasten bij bepaalde groepen, zoals zwangere vrouwen of mensen met een eetstoornis, is niet onderzocht. |
| Canada Diabetes Canada 2018 |
Tot op heden is er beperkt bewijs voor intermitterend vasten bij mensen met diabetes type 2. Een 5:2-dieet lijkt even effectief als continue energiebeperking voor gewichtsverlies en glykemische controle. Zo’n dieet vereist zorgvuldige medicatieaanpassing om hypoglykemie te voorkomen op dagen met strenge energiebeperking. |
Resultaten literatuur
Geen meta-analyses of systematische reviews gevonden.
- In de driearmige RCT van Williams namen 54 personen met diabetes type 2 en overgewicht (≥20% zwaarder dan hun ideale gewicht) deel aan een 20-weken durend gedragsprogramma. De proefpersonen werden gerandomiseerd naar een standaard gedragstherapie (SBT) of naar één van twee dieetgroepen. Beide dieetgroepen volgden een zeer laagcalorisch dieet (400-600 kcal/dag) tijdens vijf opeenvolgende dagen voor twee weken. Daarna volgde de ene groep een 1:6 schema voor 15 weken en de andere groep een 2:5 schema om de vijf weken. Tijdens de dag met vasten werd een energie-inname van 400-600 kcal aangehouden, op de andere dagen een energie-inname van 1500-1800 kcal/d. SBT-proefpersonen volgden een dieet van 1500 - 1800 kcal/dag voor de gehele periode van 20 weken. Na de interventie was het gemiddelde gewichtsverlies hoger in de groepen die intermitterend vastten (p=0,04). De mensen die gewicht verloren, verbeterden ook het HbA1c en de nuchtere bloedglucosespiegel [531].
- In de pilot-RCT van Carter uit 2016 werden 63 mensen met diabetes type 2 en een BMI boven de 27kg/m2 gerandomiseerd naar een 5:2 dieet of een continu energiebeperkt dieet van 12 weken. De 5:2-groep (n=31) volgde op twee dagen in de week een dieet van 400 – 600 kcal/dag, de andere vijf dagen waren er geen restricties. Dit schema werd 12 weken gevolgd. De controlegroep (n=32) volgde een dieet van 1200 - 1500 kcal/dag voor de gehele periode van 12 weken. Er werd geen verschil gevonden in gewichtsverlies of HbA1c [529].
- In de 12-maanden durende RCT van Carter uit 2018 werden 137 mensen met diabetes type 2 en een BMI boven de 27kg/m2 gerandomiseerd naar een 5:2 dieet of een continu energiebeperkt dieet (CER). De 5:2-groep (n=70) volgde op twee dagen in de week een dieet van 500 – 600 kcal/dag, op de andere vijf dagen waren er geen dieetrestricties. De CER-groep (n=67) volgde een dieet van 1200 - 1500 kcal/dag dat voor zeven dagen per week werd gevolgd. Er werd geen verschil gevonden in gewichtsverlies, HbA1c of hypoglykemie [530].
- In het artikel van Carter uit 2019 wordt dezelfde studie als hierboven (Carter, 2018) beschreven, maar worden resultaten gerapporteerd na 24 maanden follow up, dus 12 maanden na afloop van de interventie. De deelnemers werden gedurende deze laatste 12 maanden niet meer actief aangespoord om het dieet te volgen. Er werden geen significante verschillen tussen de groepen gevonden [532].
- De RCT van Kahleova (2014) laat zien dat het overslaan van het diner effectiever is dan het eten van zes kleine maaltijden in een energiebeperkt dieet voor mensen met diabetes type 2. De groep met twee maaltijden verloor gemiddeld 3,7 kg (95%CI: -4,1 tot -3,4 kg) tegenover 2,3 kg (95%CI: -2,7 tot 2,0) in de groep met zes maaltijden. Ook de nuchtere bloedglucose was meer gedaald in de groep die twee maaltijden per dag kreeg [506].
